نمایشگاه سه ماهه «تجمل و قدرت: ایران تا یونان» در موزه بریتانیا به روزهای پایانی نزدیک می‌شود.
موزه بریتانیا با بهره گیری از مجموعه خود و شش موزه دیگر، این نمایشگاه را برگزار کرده است؛ نمایشگاهی که پیوندِ تجمل‌گرایی و قدرت در خاورمیانه و جنوب شرق اروپا را در فاصله سال‌های ۵۵۰ تا ۵۳۰ پیش از میلاد می‌کاود؛ روزگاری که در ایران هخامنشیان فرمانروایی می‌کردند و در یونان، دولت‌‌شهرهای گوناگون و نامتحد.
هخامنشیان بزرگترین امپراتوری که دنیا تا آن زمان به چشم دیده بود را پدید آوردند. بخش مهمی از تاریخ این امپراتوری با جنگ‌های ایران و یونان پیوند خورده؛ جنگ‌هایی که به مدت پنجاه سال در سده پنجم پیش از میلاد در جریان بود.
متونی که از آن زمان سخن می‌گویند عمدتا توسط نویسندگان یونانی نگاشته شده‌اند. جیمز فراسِر، سرپرست نمایشگاه «قدرت و تجمل: ایران تا یونان» بر این باور است که سنت نوشتاری برای ثبت رویدادهای تاریخی – به شکلی که در یونان رواج داشته – در ایران مرسوم نبوده و اسناد برجای مانده از امپراتوری هخامنشی به شکل عمده مربوط به مسايل مالی و اداری‌اند.
- اسپانسر -
او می‌گوید «بسیاری از نویسندگان یونانی زمانی که از ایرانیان سخن می‌گویند به یک شرقِ وحشی اشاره دارند که غرق در زیاده‌روی‌های تجمل‌گرایانه به زوال گراییده؛ آنها این موضوع را در برابر ساده زیستی و اتکا به خود در فرهنگ یونانی قرار می‌دادند.»
موزه بریتانیا مدعی است که از راه این نمایشگاه، موضوع را فراتر از اینگونه جهت‌گیری‌های تاریخی بررسی کرده است. بیش از ۱۶۰ اثر که در کاوش‌های باستان‌شناسی از آسیای میانه تا بالکان کشف شده در نمایشگاه ارائه شده‌اند.
بسیاری از این آثار نشان می‌دهند که چگونه دربارِ ایران با اشیاء نفیس، شکوه و قدرت خود را به رخ می‌کشید؛ اشیایی که سبکی ویژه در ساخت آنها به کار می‌رفت و بسیاری از طبقات اجتماعی در گوشه و کنار امپراتوری از آن تقلید می‌کردند.
یکی از مشهورترین نمونه‌ها در این زمینه، تکوک (ریتون)هایی هستند که به یکی از نمادهای هنر ایران در دوره هخامنشی بدل شده و برای نوشیدن شراب به کار برده می‌شدند.
تکوک نقره‌ای که در نمایشگاه ارائه شده هدیه‌ای است به موزه بریتانیا در سال ۱۸۹۷ میلادی. این اثر در پوستر نمایشگاه نیز خودنمایی می‌کند. به گفته جیمز فاستر این رویکرد تجمل‌گرایانه در دربار ایران ابتدا در یونان به عنوان خودنمایی و فخرفروشی طرد می‌شد ولی به مرور – با ورود آثار به یونان – برای آتنی‌ها جذابیت پیدا کرد.
Iranian Television of Canada
او می‌افزاید: «هنرمندان یونانی به راه‌های جالبی متوسل شدند تا آن شیوه‌ها را برای ساخت اشیایی به کار گیرند که در جامعه خودشان هم مورد پذیرش قرار گیرد.»
نمونهای از این تلاش‌ها را می توان در ساخت ظرف‌هایی (برای نوشیدن) به شکل سر حیوانات مشاهده کرد که البته تزیینات خیره‌کننده در نمونه‌های ایرانی را بر خود نداشتند. در این زمینه نمایشگاه یک لیوان دسته‌دار یونانی با سر شیر را نمایش داده است. تاثیر از هنر ایران و ذوق صنعتگران یونانی این کار را به یک اثر نوآورانه بدل کرده که در گردهمایی‌های یونانیان نیز کاربرد داشته است.
در سده چهارم پیش میلاد، اسکندر – پس از فتح ایران – سبک‌های ایرانی، یونانی و محلی را با هم پیوند داد تا بازتاب دهنده حاکمیت تازه در منطقه باشند.
نمونه‌هایی از این رویکرد را می‌توان در گنجینه طلای پاناگیوریشت دید که در سال ۱۹۴۹ به شکل اتفاقی توسط کشاورزان در بلغارستان کشف شد و برای این نمایشگاه به موزه بریتانیا امانت داده شده است. کارهای فلزی در گنجینه پاناگیوریشت، تاثیر توامان هنر ایران و یونان را در منطقه بالکان به نمایش گذاشته‌اند. یکی از نمونه‌های منحصربفرد این گنجینه باز هم یک تکوک است برای ریختن شراب. دهانه تکوک به شکل یک بز با ریش کوتاه و شاخ بلند طراحی شده؛ شیوه‌ای بسیار رایج در هنر هخامنشی، ولی روی گردن قیف با نقش خدایان و الهه‌های یونانی مانند آپولون و آرتمیس تزیین شده است.
در نقش‌های پارسه (تخت جمشید)، از پادشاه با چتر در برابر تابش آفتاب محافظت می‌شود. برخی پٰژوهشگران چتر را به عنوان یک عنصر تشریفاتی برای پادشاه هخامنشی نیز برشمرده‌اند. جیمز فاستر، سرپرست نمایشگاه در موزه بریتانیا بر این باور است که از این حرکت در غرب آناتولی (ترکیه امروزی) نیز دنباله‌روی می‌شده است: «یک نقش برجسته از زانتوس که پادشاه محلی را با چتر نشان می‌دهد نمونهای از این تقلیدِ تشریفاتی است. این حرکت به آتن هم سرایت کرد ولی منحصر به زنان شد که البته در دموکراسی آغازینِ یونان هنوز قدرتی نداشتند.»
ساخت آثار تجمل‌گرایانه با انگیزه نشان دادن قدرت منحصر به تاریخ ایران و یونان نیست ولی به گفته هارتویگ فیشر، مدیر موزه بریتانیا، دنیای ایرانی-یونانی به صورت یک شبکه، صدها گروه فرهنگی را در خود داشته که امروزه به واسطه مرزها از هم جدا شده‌اند. او می‌افزاید: «گنجینه غنی و متنوع موزه بریتانیا در کنار آثاری که سخاوتمندانه برای این نمایشگاه به ما امانت داده شده این موقعیت استثنایی را پدید آورده که سبک‌های لوکس در این فرهنگ‌ها را در کنار هم بررسی کنیم.»
موزه بریتانیا همزمان با نمایشگاه «تجمل و قدرت: ایران تا یونان» یک کتاب مصور دویست و چهل صفحه‌ای، دربرگیرنده نوشتارهایی از متخصصان تاریخ و هنر ایران، یونان و آناتولی را به چاپ رسانده است. در کتاب علاوه به آنچه حدود ۲۵۰۰ سال پیش در این حوزه رخ داده، به نشانه‌های آن داد و ستد فرهنگی-سیاسی بر درک امروزی از «تجمل و قدرت» نیز پرداخته شده است.
پژمان اکبرزاد
