قطع برق یگانه نارسایی‌ای نیست که جامعه ایران با آن روبه‌روست. اما این پدیده در کنار کمبود آب بدل به یکی از چالش‌های اصلی ایران شده است؛ پدیده‌ای که هم موجب نارضایتی مردم شده و هم سرنوشت دولت را به چالش کشیده است.
بر اساس آمار منتشر شده حدود ۸۰ درصد نیازهای ایران به انرژی از طریق انرژی‌های فسیلی تامین می‌شود. به رغم آن، ایران با کمبود جدی برق روبه‌رو است؛ کمبودی که پدیده قطع برق را در پی دارد و همه ساله بازتولید می‌کند.
هر بار که ایران با پدیده کمبود و قطع برق روبه‌رو می‌شود، مسئولان به فکر چاره‌جویی می‌افتند و بازار گمانه‌زنی پیرامون علت این نارسایی داغ می‌شود.
مخالفان دولت روحانی اعلام می‌کنند که کمبود و قطع برق برخاسته از سوءمدیریت و ناکارآمدی دولت است و اینکه دولت به میزان کافی در تولید برق سرمایه‌گذاری نکرده و بودجه مناسبی برای وزارت نیرو در نظر نگرفته است.
- اسپانسر -
موافقان روحانی نیز مدعی می‌شوند که مشکل به دوره‌ی زمامداری احمدی‌نژاد بر می‌گردد و به رغم درآمدهای کلان نفتی آن سال‌ها، پیش بینی‌های لازم صورت نگرفته است. برخی دیگر نیز به الگوی مصرفی مردم اشاره می‌کنند و گناه را به گردن مردم می‌اندازند. و عده‌ای دیگر نیز معتقدند که قطع برق ریشه در توطئه بین‌المللی دارد و به خروج آمریکا از برجام و تشدید تحریم‌ها به عنوان علت بحران اشاره می‌کنند.
اما توجه به سابقه‌ی قطع برق در ایران، حکایت از یک مشکل جدی‌تر دارد؛ مشکلی که با تحریم‌های ایران آغاز نشد و به عملکرد این یا آن دولت نیز محدود نمی‌شود.
پدیده قطع برق به طور جدی در سال‌های دهه ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ به وجود آمد. از این‌رو، تلاش برای توضیح این پدیده با رجوع به دوره‌های زمامداری احمدی‌نژاد یا روحانی یا توضیح آن در سایه تحریم‌ها عملا به معنی ساده کردن این پدیده است. در اینجا نگاهی داریم به پدیده قطع برق و علت‌های آن.
الگوی مصرف
مسئولان جمهوری اسلامی ایران برای توضیح کمبود برق و پدیده قطع برق از جمله به الگوی مصرف برق به‌ویژه به مصرف خانگی آن اشاره می‌کنند.
Iranian Television of Canada
به عنوان نمونه، پس از آنکه پدیده قطع برق با گرم شدن هوا به یکی از معضلات اصلی جامعه بدل شد، پیام باقری، نایب رئیس هیئت مدیره‌ی سندیکای صنعت برق، در گفت‌وگو با روزنامه “شرق” بار دیگر به موضوع مصرف سرانه خانوارهای ایران اشاره کرد.
باقری در این گفت‌وگو عنوان کرد که مصرف سرانه برق در ایران حدود ۳ برابر استاندارد مصرف در دنیا است. این در حالی است که مقایسه ساده میزان مصرف سرانه برق در ایران و کشورهای صنعتی و حتی کشورهای خلیج فارس چنین ادعایی را تایید نمی‌کند.
به عنوان نمونه، مصرف برق در سه استان بوشهر، هرمزگان و خوزستان که در شمار گرم‌ترین نقاط جهان به حساب می‌آیند، به‌مراتب کمتر از کشورهای عربی حوزه خلیج فارس است.
در درستی این نکته که الگوی مصرفی جامعه ایران در ارتباط با پدیده صرفه‌جویی در استفاده از برق نیاز به تحول دارد، کارشناسان تردیدی ندارند. اما نوشتن کمبود برق و پدیده قطع آن به‌ویژه در تابستان به حساب مصارف خانگی در مجموع تصویری ناصحیح از مشکل نارسایی در تامین نیاز جامعه به برق ارائه می‌کند.
نفت و برق
زمانی گفته بودند که نفت را سر سفره‌های مردم می‌برند، حال آنکه برق را هم قطع کردند. این مقایسه را جامعه وامدار اظهارات یکی از مسئولان جمهوری اسلامی است. پیام باقری در گفت‌وگوی خود با “شرق” صریح و روشن گفته است:
«به این ترتیب نفتی که قرار بود در قالب یارانه‌ها سر سفره‌های مردم آورده شود، برق را از شبکه‌‌خانه‌ها ربوده است.»
اشاره باقری به نقش یارانه‌ها در عدم توجه به الزامات مربوط به تولید برق است. موضوعی که بارها از سوی برخی از مسئولان جمهوری اسلامی اعلام شده است.
این مسئولان معتقد هستند که با حذف یارانه‌های مربوط به انرژی فسیلی و افزایش بهای برق مردم و همچنین صنایع ناگزیر به صرفه‌جویی در مصرف برق خواهند شد.
دسترسی به نفت و گاز نسبتا ارزان به باور این مسئولان باعث بی‌توجهی به دیگر منابع انرژی در ایران شده است. اما آیا افزایش بهای نفت و بنزین و گاز و برق می‌تواند کمبود شدید برق را جبران کند؟
انرژی‌های تجدیدپذیر
ایران حدود یک قرن پیش رسما صدور نفت را آغاز کرد. اما توجه کارشناسان، به‌ویژه پس از بروز نارسایی‌های جدی در تامین انرژی، به دیگر منابع انرژی و از جمله به منابع انرژی‌های تجدیدپذیر جلب شد.
از آن جمله است بهره گرفتن از دو منبع انرژی که در ایران به فراوانی یافت می‌شود: انرژی خورشیدی و انرژی بادی. به این دو منبع انرژی باید انرژی تولید شده از پسماندهایی خانگی و کشاورزی را نیز اضافه کرد؛ پدیده‌ای که به‌ویژه در شهرهای بزرگ موضوعیت می‌یابد.
مسلم موسوی، مدیر عامل انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر، در گفت‌وگویی که روز ۳۱ تیر (۲۲ ژوئیه) با خبرگزاری دانشجویان ایران “ایسنا” داشته به پتانسیل عظیم انرژی خورشیدی در ایران اشاره کرده و افزون بر آن بر این باور است که تونل‌های باد موجود در کشور می‌توانند بخش قابل ملاحظه‌ای از مشکل کمبود برق را جبران کنند.
موسوی بر این باور است که همزمانی اوج تولید انرژی خورشیدی و اوج میزان مصرف انرژی، یعنی در ساعت ظهر، عملا می‌تواند راه حلی برای مشکل قطع برق باشد.
مدیر عامل انجمن انرژی‌های تجدیدپذیر معتقد است که به رغم کاهش هزینه بهره‌گرفتن از انرژی خورشیدی ظرف سالیان گذشته مسئولان جمهوری اسلامی به این منابع انرژی بی‌توجه بوده‌اند.
ناکارآمدی در تامین انرژی
اینکه ایران با کمبود برق روبه‌روست، رازی نیست که در تابستان سال ۹۷ کشف شده باشد. پدیده خاموشی و قطع برق از سال‌های نخست پس از انقلاب شروع شد و پس از آن نیز سال به سال تشدید گردید. مسئولان جمهوری اسلامی امروز از پدیده قطع برق تحت عنوان “چالش خاموشی” یاد می‌کنند.
به رغم مشاهده پدیده قطع برق در سال‌های دهه ۱۳۶۰ عملا اقدامی اساسی برای تامین نیازهای جامعه به این منبع انرژی صورت نگرفت. کارشناسان معتقدند که دولت و صنایع کشور در ایجاد و تشدید کمبود برق نقش اصلی را ایفا می‌کنند.
به عنوان نمونه، میزان مصرف برق در صنایع کشور بسیار بالاتر از استانداردهای بین‌المللی است. موسوی درباره شدت انرژی در ایران و مقایسه آن با ژاپن از جمله چنین گفته است: «شدت انرژی [در ایران] ۱۰ برابر کشور ژاپن است.» به سخن دیگر، در ایران برای تولید یک واحد محصول ۱۰ برابر ژاپن انرژی مصرف می‌شود.
همچنین دولت نیز کنترلی بر واردات محصولات برقی ندارد. محصولات برقی که در صنایع یا برای مصارف خانگی روانه بازار ایران می‌شوند، معمولا محصولاتی هستند که به برق زیاد نیاز دارند.
به عنوان نمونه، تنها ظرف دو هفته‌ای که از گرم شدن کم سابقه هوا در ایران می‌گذرد، مصرف انرژی در کشور بیش از ۵ درصد افزایش داشته است.
آرش کردی، مدیر عامل شرکت توانیر، در گفت‌وگویی که روز ۳۱ تیر با خبرگزاری “ایسنا” داشته از شکسته شدن رکورد مصرف برق در ایران خبر داد.
بر اساس اظهارات او، اوج مصرف برق در دو هفته گذشته از مرز ۵۷ هزار مگاوات عبور کرد. مدیرعامل توانیر میزان مصرف روزانه کشور در روزهای اخیر را حدود ۱ میلیارد و ۲۰۰ میلیون کیلووات ساعت اعلام کرده است.
این در حالی است که مسئولان جمهوری اسلامی اعلام کرده‌اند که مشکلات ناشی از کمبود و قطع برق در هفته‌های آینده نیز ادامه خواهد یافت. حتی سخن از آن در بین است که این مشکلات تا شهریور نیز ادامه یابد. اما کارشناسان در این نکته اتفاق نظر دارند که سرد شدن هوا مشکل کمبود برق را حل نمی‌کند، بلکه تنها آن را تخفیف می‌دهد.
عدم سرمایه‌گذاری در صنعت برق
صرف‌نظر از بی‌توجهی مسئولان جمهوری اسلامی به انرژی‌های تجدیدپذیر، سرمایه‌گذاری لازم در صنعت برق نیز صورت نمی‌گیرد.
برای تامین نیازهای ایران به برق به میلیاردها دلار سرمایه نیاز است. بودجه‌ای که عملا برای وزارت نیرو پیش بینی شده نمی‌تواند به نیازهای برخاسته از تامین برق پاسخ دهد. پیام باقری معتقد است که دولت برای حل معضل قطع برق نیاز به سرمایه‌گذاری‌ای بالغ بر ۴ میلیارد یورو دارد.
نیروگاه‌های برق آبی با ظرفیتی حدود ۵۰ درصد کار می‌کنند. ذخایر مفید سدهای کارون در سال جاری به نصف میزان سال گذشته رسیده است. پدیده‌ای که در کاهش ظرفیت تولید برق این سدها موثر واقع شده است.
دولت روحانی در سال ۹۵ وزارت نیرو را به علت نیازهای مالی این وزارتخانه از پرداخت پول برای تامین منابع یارانه نقدی معاف کرده بود.
برخلاف این سیاست، پیام باقری روز ۱۶ تیر به خبرگزاری ایلنا گفته است که سازمان برنامه و بودجه اواخر سال ۹۶ و ظرف ماه‌های نخست سال جاری حدود «۱۷۰ میلیارد تومان اعتبار از محل فروش برق و پولی که باید صرف سرمایه‌گذاری در صنعت برق می‌شد، برداشت کرد».
عدم تمایل بخش خصوصی
نگاه‌ها به بخش خصوصی و مشارکت این بخش در تامین نیازهای فنی و مالی صنعت برق است. اما بخش خصوصی به دلایل روشنی تمایل به مشارکت در تولید برق ندارد. این عدم تمایل دلایل متعددی دارد.
در ایران بهای فروش هر کیلووات برق هزینه تولید آن را جبران نمی‌کند. از این رو، فعالیت در صنعت برق، برای بخش خصوصی سودآور نیست. در واقع، دولت با پرداخت یارانه، این تفاوت قیمت را جبران می‌کند. همین موضوع انتقاد برخی از کارشناسان را در پی داشته است.
پیام باقری، نایب رئیس هیئت مدیره‌ی سندیکای برق، در یک کنفرانس خبری در این باره چنین گفته بود: «در حال حاضر تفاوت جدی بین قیمت تمام شده و فروش برق وجود دارد و این موضوع به این دلیل است که در اقتصاد دولتی و نفتی قیمت‌ها دستوری است و تراز مالی وزارت نیرو همیشه منفی است که مصداق بارز آن نیز ۳۰ هزار میلیارد تومان بدهی است.»
اسدالله قره‌خانی، سخنگوی کمیسیون انرژی مجلس شورای اسلامی نیز پیش از این خواستار مشارکت بخش خصوصی در صنعت نفت شده بود و گفته بود تا بخش خصوصی به این حوزه جذب نشود و بهای برق نیز تصحیح نشود، مشکل کمبود برق حل نخواهد شد.
از سوی دیگر، وزارت نیرو سال‌هاست که بدهی‌های خود را به بخش خصوصی پرداخت نکرده است. دولت روحانی در سال ۹۴ برای پشتیبانی از صنعت برق قانونی تصویب کرد. بر اساس آن قانون وزارت نیرو می‌بایست بدهی‌های خود را به بخش خصوصی بپردازد؛ قانونی که اجرا نشد.
پیام باقری در کنفرانس خبری روز ۱۶ تیرماه خبر از توقف ۳۰۰ قرارداد مربوط به صنعت برق داد. او علت توقف این قراردادها را عدم توانایی و تمایل بخش خصوصی اعلام کرد.
افزون بر این مشکلات، کارشناسان از نقش تشدید تحریم‌ها نیز بر نارسایی‌های ناظر بر برق‌رسانی سخن گفته‌اند. باقری درباره خاموشی‌های احتمالی و دشواری‌های ایران در تامین برق گفته است: «چشم‌انداز آینده تامین برق در ایران تاریک‌تر از پیش است.»
