روباه ترکمنی بیشتر هندوانه و انگور می خورد
روباه ترکمنی در کنوانسیون سایتیس در هیچ طبقهبندی قرار نگرفته است، چون اطلاعات زیادی از اینگونه در ایران در دست نیست – عکس از سیاوش روشنیان
روباه ترکمنی، کمیابترین و ناشناختهترین روباه از میان چهار گونه روباه ایران است. این گونه جانوری در سطح جهانی در کمترین شرایط نگرانی قرار دارد، اما در ایران در فهرست خطر انقراض سازمان محیط زیست است. پیشتر حتی دو بار انقراض کامل آن اعلام شد، اما در سالهای گذشته دوباره به فهرست جانداران ایرانی برگشت.
این جانور در فصل زمستان موهای بلند و خاکستری دارد و در فصل تابستان رنگ موهای او مایل به نخودی قرمز میشود. نام دیگر این روباه مینیاتوری «سر دُم سیاه» است که ترکمنها به آن «قارساق» میگویند.
روباهها همواره در طول تاریخ، از سوی انسانها مورد بیلطفی قرار گرفتهاند و شاید بیدلیل نباشد که این جانور از دست ما انسانها همواره در حال فرار است.
پس از پنجاه سال، ردپای روباه ترکمنی در چند سال گذشته در دشت ترکمنصحرا در استان گلستان یافت شد و این امر امیدی تازه به کنشگران حوزه محیط زیست داده است.
روباه ترکمنی در کنوانسیون سایتیس در هیچ طبقهبندی قرار نگرفته است، چون اطلاعات زیادی از اینگونه در ایران در دست نیست.
پس از کشف چهار لاشه از این گونه در سال ۱۳۸۹، سیاوش روشنیان، کنشگر محیطزیست، عملیات پایش را در منطقه ترکمنصحرا آغاز کرد. او در تحقیقات خود توانست حضور چهار لانه فعال روباه ترکمنی را در عرصهای به وسعت هشت هزار هکتار تایید و مستند کند.
اگرچه اتحادیه بینالمللی حفاظت از محیط زیست، IUCN، این روباه را در فهرست حیوانات کم هشداردهنده قرار داده است، اما این نسل از حیوان پستاندار در جغرافیای ایران در معرض انقراض کامل است.
در اواخر قرن نوزدهم میلادی سالانه حدود ده هزار روباه ترکمنی صرفاً برای استفاده از پوست این حیوان شکار شدند و این امر یکی از مواردی بود که نسل این روباه را در آن زمان با چالش جدی روبهرو کرد.
میزان بالای شکار غیرقانونی روباه ترکمنی باعث شده است تا اینگونه جانوری در خطر انقراض قرار بگیرد.
یکی از کارمندان اداره محیط زیست استان گلستان که نخواست هویتش آشکار شود، گفت: «روباه ترکمنی متأسفانه تاکنون کمتر موردتوجه کنشگران این حوزه قرار گرفته و این کمکاریها در حالی است که ما اگر اکنون برای حفظ اینگونه ارزشمند اقدام عملی نکنیم، شاهد انقراض کامل نسل این روباه در دشت ترکمنصحرا خواهیم بود.»
او افزود: «یکی از عوامل مؤثر و تسریعدهنده انقراض روباه ترکمنی، شکار آن برای پوست اوست. شکارچیان با موتورسیکلت در دشتها دنبال این روباه میگردند تا از فروش پوست این حیوان درآمد کسب کنند. اما امروزه بهقدری جمعیت این روباه کاهش یافته است که بهندرت در منطقه دیده میشود. سمپاشیهایی که برای مقابله با ملخهای مراکشی انجام میشود، و چرای گوسفندان و افزایش سگهای گله که روباه ترکمنی را شکار میکنند، متأسفانه موجب شده تا محدوده زندگی این جانور تنگتر شود.»
پراکندگی جهانی این روباه از آسیای مرکزی تا تبت، یعنی در جنوب شرقی شوروی سابق، ترکمنستان، مغولستان، شمال منچوری، ترکمنستان چین، افغانستان و شمال شرقی ایران است.
منطقه شکار روباه ترکمنی ۱.۶ کیلومترمربع است. هر روباه با جفت خود که تمام عمر همراه اوست، از این فضا محافظت میکند. روباه ترکمنی یک شکارچی شب است و بهندرت در طول روز شکار میکند. او روز را در خواب در غارها یا سوراخهایی زیر سنگها میگذراند و شبها بهتنهایی شکار میکند.
عمر متوسط این روباه در طبیعت بین سه تا شش سال است و در صورت نگهداری در شرایط خاص، به ۱۲ سال میرسد. این حیوان در شرایط نگهداری در منزل بسیار زودتر از سایر حیوانات انس میگیرد و اهلی میشود، چنان که روباه ترکمنی در قرن هفدهم در روسیه بهعنوان حیوان خانگی نگهداری میشد.
روباه ترکمنی نسبت به سایر همنوعهای خود، بیشتر از میوه ها، از جمله میوههایی چون هندوانه و انگور، برای تغذیه استفاده میکند. به همین دلیل، برخی اوقات به دنبال یافتن غذای بیشتر وارد مزارع میشود. بهندرت دیدهشده است که این روباه بهصورت مستقیم آب موردنیاز بدن خود را از جویبارها و رودها تأمین کند، چراکه روباه ترکمنی آب موردنیاز بدن خود را از طریق خوردن پستانداران کوچک، حشرات و میوهجات تأمین میکند.
تغذیه روباه ترکمنی معمولاً از جوندگان کوچکی مثل خرگوش، موش، خزندگان، قورباغه، حشرات، پرندگان و تخم آنها است.
زیستگاه این حیوان بیشتر در زمینهای باز، استپی، خشک بیابانی و نیمه بیابانی یا دارای درختچه است و از این رو در سرزمینهای جنگلی، مخصوصاً جنگلهای انبوه یافت نمیشود.
تشخیص روباه ترکمنی از روباه معمولی کار دشواری نیست. دم روباه ترکمنی کوتاه و به رنگ سیاه است. پشت گوشهای روباه ترکمنی به همان رنگ بدنش است. کوچکی جثه و بادامیبودن چشمها از مواردی است که تشخیص این روباه را آسانتر میکند.
تا چند سال پیش چنین پنداشته میشد که این روباه تنها در آسیای میانه و شمال شرق ایران زندگی میکند. اما در سال ۱۹۸۱ در اسرائیل، و در ده سال گذشته در عمان، عربستان سعودی، اردن و سایر کشورهای عربی نیز یافت شده است.
چه خطراتی حیات روباه ترکمنی را تهدید میکند؟
از جمله دلایل اصلی که خطر انقراض این حیوان را در ایران تشدید میکند، پساب کارخانههای ید در استان گلستان است که حامل مواد شیمیایی، پرتوزا و اسیدی است.
کارخانههای یُد «شرکت صنعتی کانسار خزر» و «شرکت شورابه ید گلستان» در نزدیکترین محل زندگی اینگونه از حیوانات در استان گلستان قرار دارند.
طبق گزارش رسانههای ایران، پسابهای این کارخانهها معادل ۱.۶۸ پی اچ اسیدی است که بسیار خطرناک و بالاتر از استانداردهای جهانی است. این در حالی است که آب مورداستفاده و سالم برای بدن بهصورت استاندارد باید در بازه ۶ تا ۸ باشد و PH کمتر از ۷، خاصیت اسیدی آب را نشان میدهد.
راهسازی، احداث کارخانجات، شکار آن به دست عقاب و انسانها، تولید زبالههای صنعتی، کشتار جانوران تشکیلدهنده زنجیره غذایی روباه ترکمنی، و تخریب زیستگاه آن، از جمله عواملی است که در کاهش جمعیت این جانور نقش دارد و آن را در معرض انقراض کامل قرار داده است.
مواردی چون نصب تورهای حفاظتی، راههای عبوری زیر جادهای، نصب تابلوهای هشداردهنده و احداث سرعتگیر در نقاط پرتردد جادهای، میتوانند برای حفاظت از اینگونه روباه در حیاتوحش مؤثر باشند.
این امر نیازمند برنامهریزی بلندمدت برای احیای روباه ترکمنی از سوی کارشناسان و ورود نهادهای دولتی است. دولت باید با تخصیص منابع کافی برای حفظ اینگونه ارزشمند، طرح حمایت از گونههای نادر جانوری را تنظیم کند. در غیر این صورت، روباه مینیاتوری ایران در خطر انقراض کامل قرار خواهد گرفت.
دانیال بابایانی