افسانه بایگان؛ از دختر شایسته ایران تا کناره‌گیری از بازیگری به علت پوشش اختیاری

افسانه بایگان که بعد از فشارهای بسیار سرانجام در اقدامی اعتراضی اعلام کرد که از بازیگری کناره‌گیری می‌کند، یکی از ستاره‌های سینمای دهه ۶۰ ایران است و زمانی یکی از مهم‌ترین زنان بازیگری محسوب می‌شد که در سینما و تلویزیون می‌توانستند نقش‌های مهم و اصلی را برعهده بگیرند.

او در همراهی با تعدادی از برجسته‌ترین بازیگران زن در همراهی با اعتراض‌های سراسری ۹ ماه پیش و در اعتراض به حجاب اجباری، بدون روسری در برابر دوربین خبرنگاران حاضر شد؛ اقدامی که موجب شد تا او نیز مانند باقی هنرمندان زن، با فشارهای مضاعف دستگاه امنیتی روبه‌رو شود.

خانم بایگان سرانجام در هفته جاری اعلام کرد که به دلیل فشارها و قضاوت‌های سختگیرانه، نادیده گرفته شدن فعالیت هنری و حیثیت اجتماعی‌اش «از عرصه بی‌حرمت بازیگری» کناره گیری می‌کند تا آن طور که گفته «اندک ایام باقی را در آرامشی دور از اجتماع خشمگین» بگذراند.

ملکه ترک‌تبار سربداران

افسانه بایگان در سال ۱۳۴۰ در تهران به دنیا آمد. اگرچه که خانواده و اجداد او پیشینه‌ای سیاسی داشتند اما عموی پدرش از پیشگامان اجرای نمایش موزیکال به سبک غربی در ایران بود.

تنها ۱۵ سال داشت که در مسابقات دختر شایسته ایران در سال ۱۳۵۵ شرکت کرد و در این مسابقات توانست مقام دوم را بدست آورد.

اگرچه در کودکی تجربه بازی در یک فیلم کوتاه را داشت اما اولین تجربه بازیگری او به صورت حرفه‌ای، بازی در سریال «سربداران» ساخته محمدعلی نجفی و در اوایل دهه شصت بود. صورت زیبا، چشمان کشیده و اندام ظریف او، نقش ترکان بانو، از ملکه‌های ترک تبار در زمان حمله مغول‌ها به ایران را نصیب خانم بایگان کرد.

سریال سربداران که اولین سریال تاریخی بزرگی است که بعد از انقلاب با تعداد زیادی از چهره‌های مطرح بازیگری ساخته شد، در مورد قیام گروهی از معترضین به حمله مغولان و استیلای آنان بر سرزمین خراسان به رهبری شیخ حسن جوری است؛ معترضینی که در تاریخ به سربداران معروف شده‌اند.

خانم بایگان که در سال ۱۳۶۰ در شروع ساخت سریال، تنها ۲۰ سال داشت، در کنار بازیگران بنامی مثل علی نصیریان، سوسن تسلیمی، محمدعلی کشاورز، جمشید لایق، امین تارخ و فیروز بهجت محمدی قرار گرفت و با بازی قدرتمند و کنترل شده خود توانست نظرها را به خود جلب کند و نویدی باشد در ظهور ستاره‌ای جدید در سینمای بعد از انقلاب در ایران.

ستاره سینمای دهه ۶۰

افسانه بایگان در سال ۱۳۶۴ در دومین تجربه بازیگری خود، توانست نقش اول زن در فیلمی از مهدی صباغ‌زاده را بدست آورد. نقش اکرم در فیلم «گمشده» در مقابل فرامرز قریبیان وجمشید مشایخی؛ راهی که برای او تا اواخر دهه شصت ادامه داشت.

در شرایطی که بسیاری از بازیگران زن ایران به علت وقوع انقلاب ۵۷ یا خانه نشین و یا مجبور به ترک ایران شده بودند، فضا برای حضور یک ستاره جوان و تازه نفس آماده بود و افسانه بایگان از معدود بازیگران زنی بود که توانست در آن سالها بر پرده سینما بدرخشد و باعث فروش بالای فیم‌ها شود.

فیلم «گمشده» که در سال ۱۳۶۵ در ایران اکران شد، لقب پرفروش‌ترین فیلم را در سال به خود اختصاص داد. فروشی که دلیل عمده آن حضور بازیگری جوان و خوش سیما بود که می‌توانست نقش‌های زنان آسیب‌پذیر در فیلم‌های ملودرام را با قدرت بازی کند.

حضور خانم بایگان در نقش یک زنان در سینمای دهه ۶۰ ادامه داشت. که از مهم‌ترین آنها می شود به فیلم‌های «دبیرستان»، «حریم مهروزی»، «تشکیلات»، «طوبی» و «دوفیلم با یک بلیط» اشاره کرد.

او در این فیلم‌ها در مقابل مطرح‌ترین بازیگران مرد آن دوره، مثل بیژن امکانیان، مهدی هاشمی، مجید مظفری، رضا رویگری و ایرج راد بازی کرد و نشان داد که بازیگر توانا و سخت کوشی است.

افسانه بایگان برای بازی در فیلم «دو فیلم با یک بلیط» توانست دیپلم افتخار بهترین بازیگر نقش اول زن را از نهمین جشنواره فیلم فجر بدست آورد.

سینمای دهه ۷۰ و ادامه فعالیت موفقیت آمیز

حضور موفق افسانه بایگان در دهه ۷۰ شمسی هم ادامه داشت.

از موفق‌ترین فیلم‌های او، بازی در فیلم «مریم و متیل» ساخته فتحعلی اویسی در سال ۱۳۷۱ است. او در این فیلم نقش فرشته را بازی می‌کند. زنی که فرزندش را از دست داده اما دختربچه‌ای به نام مریم که در پرورشگاه مقابل خانه‌اش زندگی می‌کند، دوست دارد فرشته مادرش شود، نه کسانی که برای فرزندخواندگی او اقدام کرده‌اند.

حضور گرم و پر از انرژی افسانه بایگان در کنار بازی درخشان بازیگر خردسال، نیاز طارمی، نشان داد که خانم بایگان همچنان در عرصه بازیگری حرف‌های زیادی برای گفتن دارد.

او در همان ابتدای دهه هفتاد در فیلم «آلما» به کارگردانی اکبر صادقی هم حضوری به یاد ماندنی داشت. خانم بایگان در سال ۱۳۷۰ در سه فیلم و در سال ۱۳۷۱ در شش فیلم حضور یافت. که می‌توان از او به عنوان پرکارترین بازیگران زن در تاریخ سینمای بعد از انقلاب یاد کرد.

از به یادماندنی‌ترین نقش آفرینی‌های او در دهه ۷۰، بازی در فیلم «خواهران غریب» به کارگردانی کیومرث پوراحمد است.

این فیلم که در سال ۱۳۷۴ بر اساس رمان خواهران غریب، نوشته اریش کستنر، نویسنده آلمانی ساخته شده است، داستان دو خواهر دوقلوست که در کودکی از هم جدا شده و یکی از آنها با مادر خیاط و دیگری با پدر آهنگساز خود زندگی می‌کند. همه چیز عادی و خوب است تا اینکه یک روز نسرین و نرگس دوقلو، به طور تصادفی همدیگر را در جشن مدرسه‌ها پیدا می‌کنند و متوجه می‌شوند دوقلویی هستند که حضور آن قل دیگر را از آنها پنهان کرده‌اند. آنها تصمیم می‌گیرند هر کدام به جای دیگری به خانه روند. اتفاقی که زندگی هر چهارنفرشان را دستخوش تحولی بزرگ می‌کند.

افسانه بایگان در این فیلم نقش مادر نسرین و نرگس را بازی می‌کند. نقش زنی تنها و زخم‌ خورده که مجبور است با سختی فراوان هزینه زندگی خود و دخترش را تامین کند. زنی قدرتمند اما شکننده. نقشی که افسانه بایگان در ایفا کردن آن مهارت داشت و این یکی را در درخشان‌ترین حالت خود به نمایش گذاشت و در مقابل بازی خیره کننده خسرو شکیبایی در نقش پدر خانواده اصلا کم نیاورد.

خانم بایگان برای ایفای این نقش، یک دیپلم افتخار دیگر برای بهترین بازیگر نقش اول زن از جشنواره فیلم آن سال بدست آورد. او در سال ۱۳۷۶ در هفت فیلم، جلوی دوربین رفت از مهم‌ترین آنها می‌توان به فیلم‌های «نابخشوده»، «مرد عوضی» و «جهان پهلوان تختی» اشاره کرد.

بازگشت با «کافه ستاره»

اگر چه افسانه بایگان از سال ۱۳۷۸ تا شش سال در هیچ فیلمی ظاهر نشد اما در سال ۱۳۸۴، با بازی در فیلم «کافه ستاره» به کارگردانی سامان مقدم، بازگشتی قدرتمند داشت.

او در این فیلم در کنار ستارگان تازه جان گرفته‌ای مانند هانیه توسلی، حامد بهداد و پژمان بازغی، نقش یک ستاره سینما را بازی می‌کند که به دست فراموشی سپرده شده است.

از دیگر نقش‌آفرینی‌های چشمگیر خانم بایگان در دهه ۸۰، بازی در فیلم «کنعان»، به کارگردانی مانی حقیقی و در نقش خواهر ترانه علیدوستی در سال ۱۳۸۶ است. او در این فیلم نقش زنی پریشان احوالی را بازی می‌کند که به تازگی از زندگی در اروپا دست شسته و به ایران بازگشته است. او که خود دچار مشکلات روحی بسیاری است، سعی دارد با ترمیم رابطه خود با خواهرش، او را از تصمیم اشتباهی که گرفته است، منصرف کند.

حضور افسانه بایگان در فیلم‌ها در دهه ۸۰ اگرچه به بازی در نقش‌های کم اهمیت‌ تر رسیده بود، اما همچنان ادامه داشت.

اما در دهه ۹۰، او تنها در شش فیلم، جلوی دوربین ظاهر شد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به فیلم‌های «نگار» به کارگردانی رامبد جوان و «سیاه باز» ساخته حمید همتی اشاره کرد. حضور در فیلم «سیاه‌باز» در سال ۱۳۹۹، آخرین حضور خانم بایگان در سینمای ایران است.

او همچنین بعد از بازی در سریال سربداران، سنت حضور در سریال‌های مربوط به تلویزیون جمهوری اسلامی را حفظ کرد و تا سال ۱۴۰۱، در بیش از ۲۰ سریال به ایفای نقش پرداخت. که از مطرح‌ترین آنها می‌توان به سریال‌های «سرنخ»، «زیر بازارچه»، «روزهای زندگی»، «با من بمان»، «وضعیت سفید»، «دل» و «دردسرهای شیرین» اشاره کرد.

سریال خانگی «دیو و ماه پیشونی» که محصول سال ۱۴۰۱ است، آخرین حضور او در یک سریال محسوب می‌شود.

همراهی با جنبش «زن، زندگی، آزادی»

با شروع اعتراضات به کشته شدن مهسا (ژینا) امینی از شهریور ماه ۱۴۰۱ و شروع جنبش «زن، زندگی، آزادی»، افسانه بایگان هم مانند بسیاری از سینماگران زن ایرانی، در حمایت از معترضین، عکسی بدون حجاب از خود منتشر کرده و نوشت: «برای همراهی با نور، برای نور، برای راه روشن».

او ۱۰ اردیبهشت در مراسم بزرگداشت آتیلا پسیانی، با پوشش اختیاری ظاهر شد.

در ۱۲ اردیبهشت اعلام شد که برای خانم بایگان به علت کشف حجاب پرونده قضایی تشکیل شده است.

او بعد از حضور با کلاه در نمایش یک تئاتر و فراخواندن مجدد به دادگاه، روز سه‌شنبه در صفحه اینستاگرامش از خداحافظی خود با دنیای بازیگری خبر داد و نوشت: «ناچار اعلام می‌کنم که در این زمان، مصلحت وقت در آن می‌بینم که از عرصه بی‌حرمت بازیگری، کناره گیری کنم.»

او که در۲۰ سالگی و با نقش ملکه وارد عرصه بازیگری در ایران شده بود، در ۶۲ سالگی با داشتن پرونده قضایی و ستایش‌های بی‌شمار گروهی از طرفدارانش به دلیل «شجاعت در داشتن پوشش اختیاری در مکان‌های عمومی» از این عرصه کنار رفت؛ اگرچه برخی از نقش‌آفرینی‌های او هرگز از حافظه سینمای ایران و مردمانش پاک نخواهد شد.

بی‌تا ملکوتی